Metody nauczania języka niemieckiego

Wprowadzenie

Nauczanie języka niemieckiego może być realizowane za pomocą różnych metod, z których każda ma swoje unikalne podejście i techniki. W tej sekcji omówimy cztery popularne metody nauczania: podejście komunikacyjne, metoda gramatyczno-tłumaczeniowa, metoda audiolingwalna oraz metoda bezpośrednia.

Podejście komunikacyjne

Podejście komunikacyjne koncentruje się na rozwijaniu umiejętności komunikacyjnych uczniów. Celem jest umożliwienie uczniom skutecznego porozumiewania się w języku niemieckim w rzeczywistych sytuacjach. Kluczowe elementy tego podejścia to:
– Interakcja: Uczniowie są zachęcani do aktywnego uczestnictwa w dialogach i dyskusjach.
– Autentyczne materiały: Wykorzystanie materiałów, które odzwierciedlają rzeczywiste sytuacje językowe.
– Funkcje językowe: Nauka języka poprzez jego funkcje, takie jak pytanie o drogę, robienie zakupów itp.

Metoda gramatyczno-tłumaczeniowa

Metoda gramatyczno-tłumaczeniowa jest jedną z najstarszych metod nauczania języków obcych. Skupia się na:
– Gramatyce: Szczegółowe studiowanie reguł gramatycznych i ich zastosowanie.
– Tłumaczeniu: Przekładanie tekstów z języka niemieckiego na język polski i odwrotnie.
– Pisaniu i czytaniu: Duży nacisk na umiejętności pisania i czytania, z mniejszym uwzględnieniem mówienia i słuchania.

Metoda audiolingwalna

Metoda audiolingwalna, popularna w połowie XX wieku, opiera się na:
– Nawykach językowych: Nauka poprzez powtarzanie i zapamiętywanie fraz i zdań.
– Ćwiczeniach ustnych: Intensywne ćwiczenia ustne, które mają na celu automatyzację reakcji językowych.
– Brak tłumaczenia: Unikanie tłumaczenia na język ojczysty, skupiając się na bezpośrednim zrozumieniu.

Metoda bezpośrednia

Metoda bezpośrednia, znana również jako metoda naturalna, kładzie nacisk na:
– Bezpośrednie użycie języka: Uczniowie uczą się języka niemieckiego w sposób naturalny, bez tłumaczenia.
– Mówienie i słuchanie: Główny nacisk kładziony jest na rozwijanie umiejętności mówienia i słuchania.
– Konwersacje: Uczniowie uczestniczą w konwersacjach, które pomagają w rozwijaniu płynności językowej.

Każda z tych metod ma swoje zalety i może być dostosowana do różnych potrzeb i stylów uczenia się uczniów. Wybór odpowiedniej metody zależy od celów nauczania oraz preferencji nauczyciela i uczniów.

Planowanie lekcji

Przewodnik po planowaniu lekcji

Planowanie lekcji jest kluczowym elementem skutecznego nauczania języka niemieckiego. Oto kilka kroków, które pomogą nauczycielom w tworzeniu efektywnych planów lekcji:

Struktura lekcji

• Wprowadzenie: Rozpocznij lekcję od krótkiego wprowadzenia, które zainteresuje uczniów tematem i określi cele lekcji.
• Prezentacja materiału: Przedstaw nowe zagadnienia językowe w sposób jasny i zrozumiały, używając przykładów i wizualizacji.
• Ćwiczenia praktyczne: Zapewnij uczniom możliwość praktycznego zastosowania nowo poznanych umiejętności poprzez ćwiczenia indywidualne i grupowe.
• Podsumowanie: Zakończ lekcję podsumowaniem najważniejszych punktów i odpowiedzią na pytania uczniów.

Tworzenie celów lekcji

• Specyficzne: Cele powinny być jasno określone i zrozumiałe dla uczniów.
• Mierzalne: Ustal, w jaki sposób będziesz oceniać osiągnięcie celów przez uczniów.
• Osiągalne: Cele powinny być realistyczne i dostosowane do poziomu zaawansowania uczniów.
• Relewantne: Upewnij się, że cele są zgodne z ogólnymi celami kursu i potrzebami uczniów.
• Określone w czasie: Wyznacz ramy czasowe na osiągnięcie celów.

Zarządzanie czasem

• Planowanie: Przygotuj szczegółowy plan lekcji z podziałem na czas przeznaczony na poszczególne etapy.
• Elastyczność: Bądź gotowy na dostosowanie planu w zależności od potrzeb i reakcji uczniów.
• Priorytetyzacja: Skup się na najważniejszych elementach lekcji, aby zapewnić osiągnięcie kluczowych celów.

Dzięki starannemu planowaniu lekcji nauczyciele mogą stworzyć środowisko sprzyjające efektywnej nauce języka niemieckiego, które motywuje uczniów do aktywnego uczestnictwa i osiągania postępów.

Materiały dydaktyczne

Zasoby i materiały do nauczania

Wybór odpowiednich materiałów dydaktycznych jest kluczowy dla skutecznego nauczania języka niemieckiego. Poniżej przedstawiamy różnorodne zasoby, które mogą być wykorzystane przez nauczycieli w procesie dydaktycznym.

Podręczniki

Podręczniki stanowią podstawowe narzędzie w nauczaniu języka niemieckiego. Warto wybierać te, które:
– Zawierają aktualne treści: Podręczniki powinny być zgodne z najnowszymi standardami edukacyjnymi i zawierać aktualne informacje.
– Oferują różnorodne ćwiczenia: Dobrze, jeśli podręcznik zawiera zarówno ćwiczenia gramatyczne, jak i komunikacyjne.
– Są dostosowane do poziomu uczniów: Ważne jest, aby materiał był odpowiedni do poziomu zaawansowania grupy.

Materiały autentyczne

Autentyczne materiały, takie jak gazety, filmy czy piosenki, wprowadzają uczniów w rzeczywisty kontekst językowy. Mogą być używane do:
– Rozwijania umiejętności rozumienia ze słuchu i czytania: Uczniowie mogą ćwiczyć rozumienie poprzez analizę artykułów prasowych czy oglądanie filmów.
– Zachęcania do dyskusji: Materiały te mogą być punktem wyjścia do rozmów na temat aktualnych wydarzeń czy kultury niemieckiej.

Gry i zabawy językowe

Gry językowe to doskonały sposób na urozmaicenie lekcji i zwiększenie zaangażowania uczniów. Mogą one obejmować:
– Gry planszowe i karciane: Pomagają w nauce słownictwa i struktur gramatycznych w sposób interaktywny.
– Zabawy ruchowe: Angażują uczniów fizycznie, co sprzyja lepszemu zapamiętywaniu materiału.

Zasoby online

Internet oferuje nieograniczone możliwości dostępu do materiałów edukacyjnych. Nauczyciele mogą korzystać z:
– Platform edukacyjnych: Takich jak Quizlet czy Duolingo, które oferują interaktywne ćwiczenia i testy.
– Blogów i stron edukacyjnych: Gdzie można znaleźć artykuły, ćwiczenia i porady dotyczące nauczania języka niemieckiego.

Wykorzystanie różnorodnych materiałów dydaktycznych pozwala na stworzenie dynamicznych i angażujących lekcji, które odpowiadają na potrzeby uczniów i wspierają ich w nauce języka niemieckiego.

Techniki nauczania

Różne techniki nauczania

Nauczanie języka niemieckiego wymaga zastosowania różnorodnych technik, które wspierają rozwój wszystkich umiejętności językowych. Poniżej przedstawiamy kilka kluczowych technik, które mogą być używane przez nauczycieli w procesie dydaktycznym.

Nauczanie słownictwa

• Kontekstualizacja: Prezentowanie nowego słownictwa w kontekście, co ułatwia jego zrozumienie i zapamiętanie.
• Mapy myśli: Tworzenie map myśli, które pomagają uczniom wizualizować i organizować nowe słowa.
• Powtarzanie i utrwalanie: Regularne powtarzanie nowego słownictwa poprzez różnorodne ćwiczenia i gry językowe.

Nauczanie gramatyki

• Podejście indukcyjne: Uczniowie odkrywają reguły gramatyczne poprzez analizę przykładów, co sprzyja lepszemu zrozumieniu.
• Ćwiczenia strukturalne: Systematyczne ćwiczenia, które pomagają w utrwaleniu struktur gramatycznych.
• Zastosowanie w kontekście: Ćwiczenia, które wymagają użycia nowych struktur gramatycznych w kontekście, co zwiększa ich praktyczne zastosowanie.

Rozwijanie umiejętności mówienia

• Dialogi i role-play: Ćwiczenia w parach lub grupach, które symulują rzeczywiste sytuacje komunikacyjne.
• Prezentacje ustne: Zachęcanie uczniów do przygotowywania krótkich prezentacji na różne tematy.
• Dyskusje i debaty: Organizowanie dyskusji na temat aktualnych wydarzeń lub tematów kulturowych.

Ćwiczenia ze słuchu

• Autentyczne nagrania: Wykorzystanie nagrań z autentycznymi dialogami i sytuacjami.
• Ćwiczenia z rozumienia ze słuchu: Zadania, które wymagają od uczniów zrozumienia głównych idei i szczegółów z nagrań.
• Dyktanda: Ćwiczenia, które pomagają w rozwijaniu umiejętności słuchania i pisania jednocześnie.

Nauczanie czytania i pisania

• Czytanie ze zrozumieniem: Analiza tekstów, które rozwijają umiejętność rozumienia pisemnych materiałów.
• Pisanie kreatywne: Zadania, które zachęcają uczniów do tworzenia własnych tekstów, takich jak opowiadania czy eseje.
• Korekta i redagowanie: Ćwiczenia, które uczą uczniów, jak poprawiać i redagować swoje teksty.

Każda z tych technik może być dostosowana do indywidualnych potrzeb uczniów i celów nauczania, co pozwala na stworzenie efektywnego i angażującego procesu dydaktycznego.

Ocenianie i testowanie

Rodzaje testów

W nauczaniu języka niemieckiego stosuje się różnorodne testy, które pomagają ocenić postępy uczniów i zidentyfikować obszary wymagające dalszej pracy. Do najczęściej stosowanych należą:

• Testy diagnostyczne: Przeprowadzane na początku kursu, aby ocenić poziom zaawansowania uczniów i dostosować program nauczania do ich potrzeb.
• Testy formatywne: Regularne, krótkie testy, które pomagają monitorować bieżące postępy uczniów i dostarczają informacji zwrotnej na temat ich mocnych i słabych stron.
• Testy sumatywne: Przeprowadzane na zakończenie modułu lub kursu, aby ocenić ogólne osiągnięcia uczniów i ich gotowość do przejścia na wyższy poziom.
• Testy ustne: Skupiają się na ocenie umiejętności mówienia i rozumienia ze słuchu, często w formie dialogów lub prezentacji.

Kryteria oceniania

Skuteczne ocenianie wymaga jasnych i obiektywnych kryteriów, które pozwalają na sprawiedliwą ocenę umiejętności językowych uczniów. Do najważniejszych kryteriów należą:

• Poprawność gramatyczna: Ocena zgodności z zasadami gramatyki niemieckiej.
• Zakres słownictwa: Umiejętność używania różnorodnego i adekwatnego słownictwa w kontekście.
• Płynność wypowiedzi: Ocena swobody i płynności w mówieniu oraz pisaniu.
• Wymowa i intonacja: Poprawność wymowy oraz odpowiednie użycie intonacji w mowie.
• Zrozumienie tekstu: Umiejętność rozumienia i interpretacji tekstów pisanych oraz mówionych.

Feedback i motywacja uczniów

Informacja zwrotna jest kluczowym elementem procesu nauczania, który wspiera rozwój uczniów i motywuje ich do dalszej nauki. Oto kilka skutecznych strategii:

• Konstruktywna krytyka: Skup się na pozytywnych aspektach pracy ucznia, jednocześnie wskazując obszary do poprawy.
• Indywidualne podejście: Dostosuj feedback do indywidualnych potrzeb i stylu uczenia się każdego ucznia.
• Cele i postępy: Pomóż uczniom ustalać realistyczne cele i śledzić ich postępy w nauce.
• Motywujące komentarze: Używaj zachęcających i motywujących komentarzy, które wzmacniają pewność siebie uczniów.
• Regularność: Zapewniaj regularny feedback, aby uczniowie mieli jasny obraz swoich osiągnięć i obszarów do poprawy.

Dzięki odpowiedniemu ocenianiu i konstruktywnemu feedbackowi nauczyciele mogą skutecznie wspierać rozwój językowy uczniów, motywując ich do dalszej nauki i osiągania coraz lepszych wyników.

Technologia w nauczaniu

Wprowadzenie

Współczesne nauczanie języka niemieckiego coraz częściej korzysta z technologii, która oferuje nowe możliwości i narzędzia wspierające proces dydaktyczny. W tej sekcji omówimy, jak technologia może być wykorzystana w nauczaniu, w tym aplikacje i narzędzia online oraz wykorzystanie multimediów.

Wykorzystanie technologii w nauczaniu

Technologia w edukacji językowej pozwala na stworzenie bardziej interaktywnego i angażującego środowiska nauki. Dzięki niej nauczyciele mogą:

• Personalizować naukę: Aplikacje edukacyjne umożliwiają dostosowanie materiałów do indywidualnych potrzeb uczniów, co zwiększa efektywność nauki.
• Monitorować postępy: Narzędzia online oferują funkcje śledzenia postępów uczniów, co pozwala na bieżące dostosowywanie strategii nauczania.
• Ułatwiać komunikację: Platformy e-learningowe wspierają komunikację między nauczycielami a uczniami, umożliwiając wymianę materiałów i informacji zwrotnej.

Aplikacje i narzędzia online

Współczesne aplikacje i narzędzia online oferują szeroki wachlarz możliwości wspierających naukę języka niemieckiego:

• Duolingo: Popularna aplikacja do nauki języków, która oferuje interaktywne lekcje i ćwiczenia.
• Quizlet: Platforma umożliwiająca tworzenie fiszek i testów, które pomagają w nauce słownictwa i gramatyki.
• Google Classroom: Narzędzie do zarządzania kursami online, które ułatwia organizację materiałów i komunikację z uczniami.

Wykorzystanie multimediów

Multimedia odgrywają kluczową rolę w nowoczesnym nauczaniu języków, oferując różnorodne formy przekazu:

• Filmy i wideo: Materiały wideo mogą być używane do nauki rozumienia ze słuchu oraz wprowadzania uczniów w kontekst kulturowy.
• Podcasty: Słuchanie podcastów w języku niemieckim pomaga w rozwijaniu umiejętności słuchania i zrozumienia.
• Prezentacje multimedialne: Użycie prezentacji z elementami wizualnymi wspiera zrozumienie i zapamiętywanie nowych treści.

Wykorzystanie technologii w nauczaniu języka niemieckiego pozwala na stworzenie dynamicznego i angażującego procesu dydaktycznego, który odpowiada na potrzeby współczesnych uczniów i wspiera ich w osiąganiu lepszych wyników.

Radzenie sobie z wyzwaniami

Strategie radzenia sobie z różnicami w poziomie uczniów

W każdej klasie można spotkać uczniów o różnym poziomie zaawansowania językowego. Oto kilka strategii, które mogą pomóc nauczycielom w efektywnym zarządzaniu tym wyzwaniem:

• Indywidualizacja nauczania: Dostosuj materiały i zadania do indywidualnych potrzeb uczniów. Możesz tworzyć różne wersje ćwiczeń, które odpowiadają różnym poziomom zaawansowania.
• Grupy mieszane: Twórz grupy, w których uczniowie o wyższym poziomie mogą wspierać tych mniej zaawansowanych. To nie tylko pomaga słabszym uczniom, ale także wzmacnia umiejętności liderów.
• Różnorodne materiały dydaktyczne: Wykorzystuj materiały o różnym stopniu trudności, aby każdy uczeń mógł pracować na swoim poziomie.

Motywowanie uczniów

Motywacja jest kluczowym elementem skutecznego nauczania. Oto kilka sposobów na zwiększenie zaangażowania uczniów:

• Cele i nagrody: Ustalaj jasne cele i oferuj nagrody za ich osiągnięcie. Mogą to być małe upominki, dodatkowe punkty czy pochwały.
• Interesujące materiały: Wykorzystuj materiały, które są interesujące i związane z zainteresowaniami uczniów. Może to być muzyka, filmy czy artykuły na aktualne tematy.
• Feedback: Regularnie udzielaj konstruktywnej informacji zwrotnej, która pomoże uczniom zrozumieć ich postępy i obszary do poprawy.

Zarządzanie klasą

Efektywne zarządzanie klasą jest niezbędne do utrzymania porządku i skupienia podczas lekcji. Oto kilka technik, które mogą pomóc:

• Jasne zasady: Ustal jasne zasady i oczekiwania dotyczące zachowania w klasie. Upewnij się, że wszyscy uczniowie je rozumieją i akceptują.
• Różnorodność aktywności: Planuj lekcje tak, aby zawierały różnorodne aktywności, które utrzymają uwagę uczniów i zapobiegną znudzeniu.
• Techniki zarządzania czasem: Ustalaj ramy czasowe dla każdej aktywności i trzymaj się ich, aby lekcja przebiegała płynnie i efektywnie.

Dzięki tym strategiom nauczyciele mogą skutecznie radzić sobie z wyzwaniami w nauczaniu języka niemieckiego, tworząc środowisko sprzyjające nauce i rozwojowi uczniów.

Rozwój zawodowy

Możliwości rozwoju zawodowego dla nauczycieli

Rozwój zawodowy jest kluczowym elementem kariery każdego nauczyciela języka niemieckiego. Dzięki różnorodnym możliwościom doskonalenia zawodowego, nauczyciele mogą nie tylko poszerzać swoją wiedzę i umiejętności, ale także inspirować się nowymi metodami nauczania. Poniżej przedstawiamy kilka sposobów na rozwój zawodowy dla nauczycieli języka niemieckiego.

Kursy i szkolenia

Kursy i szkolenia to doskonała okazja do pogłębienia wiedzy i zdobycia nowych umiejętności. Warto rozważyć:

• Kursy online: Platformy takie jak Coursera, edX czy Udemy oferują szeroki wybór kursów z zakresu metodyki nauczania języków obcych, które można realizować w dowolnym czasie i miejscu.
• Szkolenia stacjonarne: Lokalne instytucje edukacyjne często organizują szkolenia dla nauczycieli, które pozwalają na bezpośrednią wymianę doświadczeń z innymi profesjonalistami.
• Certyfikaty i dyplomy: Ukończenie certyfikowanych programów, takich jak Goethe-Zertifikat, może zwiększyć kwalifikacje i atrakcyjność na rynku pracy.

Konferencje i warsztaty

Udział w konferencjach i warsztatach to świetny sposób na poznanie najnowszych trendów w nauczaniu języka niemieckiego oraz nawiązanie kontaktów z innymi nauczycielami.

• Konferencje międzynarodowe: Wydarzenia takie jak Internationale Deutschlehrertagung (IDT) oferują bogaty program wykładów i warsztatów prowadzonych przez ekspertów z całego świata.
• Warsztaty tematyczne: Skupiają się na konkretnych aspektach nauczania, takich jak wykorzystanie technologii w edukacji czy rozwijanie umiejętności komunikacyjnych uczniów.
• Spotkania sieciowe: Lokalne grupy nauczycieli często organizują spotkania, które umożliwiają wymianę doświadczeń i pomysłów.

Literatura fachowa

Regularne czytanie literatury fachowej pozwala nauczycielom na bieżąco śledzić nowinki w dziedzinie dydaktyki języków obcych.

• Książki i podręczniki: Warto sięgać po publikacje autorów specjalizujących się w metodyce nauczania języka niemieckiego, które oferują praktyczne wskazówki i strategie.
• Czasopisma branżowe: Takie jak “Deutsch als Fremdsprache” czy “Fremdsprachen Lehren und Lernen”, które publikują artykuły naukowe i raporty z badań.
• Blogi i strony internetowe: Współczesne media online oferują dostęp do artykułów i materiałów edukacyjnych, które mogą być inspiracją do wprowadzania nowych metod nauczania.

Dzięki różnorodnym możliwościom rozwoju zawodowego nauczyciele języka niemieckiego mogą nieustannie doskonalić swoje umiejętności, co przekłada się na lepsze wyniki w pracy z uczniami i większą satysfakcję zawodową.

Forum dla nauczycieli

Miejsce do wymiany doświadczeń i pomysłów

Współczesne nauczanie języka niemieckiego wymaga nie tylko znajomości języka, ale także umiejętności dostosowywania metod i materiałów do zmieniających się potrzeb uczniów. Forum dla nauczycieli to idealne miejsce, gdzie pedagodzy mogą dzielić się swoimi doświadczeniami, pomysłami i wyzwaniami, z jakimi spotykają się na co dzień. Oto kilka kluczowych aspektów, które mogą być poruszane na takim forum:

Wymiana doświadczeń

• Dziel się sukcesami i porażkami: Opowiedz o metodach, które sprawdziły się w Twojej klasie, oraz o tych, które wymagały modyfikacji. Dzięki temu inni nauczyciele mogą unikać podobnych błędów i czerpać inspirację z Twoich sukcesów.
• Praktyczne wskazówki: Podziel się praktycznymi poradami dotyczącymi zarządzania klasą, motywowania uczniów czy radzenia sobie z różnicami w poziomie zaawansowania.

Pomysły na lekcje

• Innowacyjne metody nauczania: Dyskutuj o nowych podejściach i technikach, które mogą urozmaicić lekcje i zwiększyć zaangażowanie uczniów.
• Materiały dydaktyczne: Wymieniaj się materiałami, które okazały się skuteczne, takimi jak gry językowe, filmy czy artykuły.

Rozwiązywanie problemów

• Wyzwania w nauczaniu: Poruszaj tematy związane z trudnościami, jakie napotykasz w pracy, i szukaj wspólnie z innymi nauczycielami rozwiązań.
• Wsparcie emocjonalne: Forum to także miejsce, gdzie można znaleźć wsparcie emocjonalne i zrozumienie od osób, które przeżywają podobne sytuacje.

Rozwój zawodowy

• Szkolenia i kursy: Informuj o dostępnych szkoleniach, kursach i konferencjach, które mogą pomóc w rozwoju zawodowym.
• Nowinki edukacyjne: Dziel się artykułami, książkami i innymi zasobami, które mogą wzbogacić wiedzę i umiejętności nauczycieli.

Forum dla nauczycieli języka niemieckiego to nie tylko platforma do wymiany informacji, ale także społeczność, która wspiera się nawzajem w dążeniu do doskonałości w nauczaniu. Dzięki aktywnemu uczestnictwu w dyskusjach, nauczyciele mogą nieustannie rozwijać swoje umiejętności i inspirować się nawzajem do wprowadzania innowacji w swojej pracy.

Przydatne linki i zasoby zewnętrzne

Wprowadzenie

W tej sekcji znajdziesz zbiór linków i zasobów zewnętrznych, które mogą być niezwykle przydatne dla nauczycieli języka niemieckiego. Oferują one różnorodne materiały dydaktyczne, narzędzia do planowania lekcji oraz możliwości rozwoju zawodowego.

Platformy edukacyjne

• Goethe-Institut: Oferuje szeroki zakres materiałów dydaktycznych, kursów online oraz certyfikacji dla nauczycieli języka niemieckiego. Goethe-Institut
• Deutsche Welle: Strona oferuje darmowe materiały do nauki języka niemieckiego, w tym podcasty, filmy i artykuły. Deutsche Welle

Strony internetowe z materiałami dydaktycznymi

• Lehrer-Online: Portal edukacyjny z materiałami do nauczania języka niemieckiego, w tym scenariusze lekcji i ćwiczenia. Lehrer-Online
• Klett Sprachen: Wydawnictwo oferujące podręczniki i materiały dodatkowe do nauki języka niemieckiego. Klett Sprachen

Rozwój zawodowy

• Internationaler Deutschlehrerverband (IDV): Organizacja oferująca konferencje i warsztaty dla nauczycieli języka niemieckiego. IDV
• Coursera: Platforma z kursami online, w tym z zakresu metodyki nauczania języków obcych. Coursera

Narzędzia do planowania lekcji

• Google Classroom: Narzędzie do zarządzania kursami online, które ułatwia organizację materiałów i komunikację z uczniami. Google Classroom
• Quizlet: Platforma umożliwiająca tworzenie fiszek i testów, które pomagają w nauce słownictwa i gramatyki. Quizlet

Zasoby multimedialne

• YouTube: Kanały edukacyjne z filmami do nauki języka niemieckiego, które mogą być używane jako uzupełnienie lekcji.
• Podcasts: Słuchanie podcastów w języku niemieckim pomaga w rozwijaniu umiejętności słuchania i zrozumienia.

Wykorzystanie tych zasobów pozwala nauczycielom na wzbogacenie swoich lekcji, dostosowanie materiałów do potrzeb uczniów oraz rozwijanie własnych umiejętności zawodowych.